کشف آتش به عنوان یکی از بهترین و بزرگ‌ترین کشف‌های تاریخ بشریت شناخته می‌شود به گونه‌ای که انسان‌ها هزاران سال قبل آتش را در کنار 3 عنصر دیگر آب، باد و خاک را به عنوان عناصر چهارگانه و اصلی به وجود آورنده هستی و گرداننده جهان می‌شناختند. آتش اگرچه می‌تواند مزیت‌های متعددی داشته باشد و در نحوه غذا خوردن، مسکن گزیدن انسان، امنیت و … مؤثر باشد اما در برخی مواقع می‌تواند خطرات جانی و مالی متعددی داشته باشد به همین دلیل آشنایی با انواع آن روش‌های اطفاء حریق و کنترل آن در زمان نیاز می‌تواند بسیار حیاتی باشد. خوشبختانه با پیشرفت علوم و تکنولوژی‌های متعدد امروزه امکانات و تجهیزات متعددی در دسترس قرار دارند که می‌توانند برای مهار و کنترل حریق استفاده شوند و از بروز حوادث و خسارت‌ها جلوگیری شود. در ادامه مطلب به بررسی انواع آتش و روش‌های اطفاء آن پرداخته خواهد شد.
کلاس‌بندی حریق و انواع آن
به‌صورت کلی آتش یا احتراق عبارت است از يک فعل‌وانفعال شيميایی سريع كه به همراه حرارت و شعله باشد. برای آنکه احتراق شکل بگیرد وجود سه عامل لازم است که شامل گرما، سوخت و اکسیژن است و این سه عامل می‌توانند با ایجاد واکنش‌های زنجیره‌ای آتش را به وجود بیاورند. حریق می‌تواند با توجه به نوع سوخت موجود در آن و روش‌های خاموش شدن در چند دسته اصلی تقسیم‌بندی شود که به شرح زیر می‌باشند:
آتش کلاس A
آتش‌سوزی‌های کلاس A که نوع سوخت در آن منابعی همچون چوب، پارچه، کاغذ و … هستند و می‌توان برای خاموش کردن آن‌ها از آب یا فسفات آمونیوم استفاده کرد.
آتش کلاس B
آتش‌سوزی‌های کلاس B نوعی از آتش‌سوزی‌ها هستند که با حذف اکسیژن خاموش می‌شوند و معمولاً در اثر انفجار مایعات و گازهای قابل اشتعال به وجود می‌آیند. از جمله بهترین موادی که برای خاموش کردن این نوع آتش می‌توان استفاده کرد می‌توان به فسفات آمونیوم یا دی‌اکسید کربن تحت فشار اشاره کرد و نباید به هیچ عنوان از آب برای خاموش کردن آن‌ها استفاده کرد چون آب باعث گسترش آن می‌شود
آتش کلاس C
آتش‌سوزی‌های کلاس C از جمله آتش‌سوزی‌هایی هستند که با قطع منشأ آتش خاموش می‌شوند و رایج‌ترین آن‌ها آتش‌سوزی سوکت برق است. این نوع آتش‌سوزی‌ها به دلیل اجزای الکتریکی مانند ترانسفورماتورهای الکتریکی، لوازم خانگی و موتورها فوران می‌کنند. برای خاموش کردن این نوع آتش نیز باید از مواد شیمیایی غیر رسانا مانند دی‌اکسید کربن استفاده شود. در مقاله‌ای تحت عنوان دیتاسنتر (Data Center) چیست؟ از سایت ماد ایمن پاسارگاد به بررسی کامل دیتاسنتر و اهمیت آن پرداخته شده و مطالعه آن خالی از لطف نخواهد بود.
آتش کلاس D
آتش‌سوزی‌های کلاس D نوعی از آتش‌سوزی‌ها هستند که با عوامل پودر خشک خاموش می‌شوند. این نوع از آتش‌سوزی‌ها معمولاً توسط فلزات قابل احتراق مانند تیتانیوم، منیزیم، سدیم، لیتیوم، آلومینیوم و پتاسیم ایجاد می‌شوند. برای خاموش کردن این نوع از آتش به هیچ عنوان نباید از آب استفاده کرد چرا که آب در تماس با فلزات خاص می‌سوزد و باعث شعله‌ورتر شدن آتش خواهد شد و بهترین مواد برای اطفای این آتش‌سوزی‌ها عوامل پودر خشک هستند. البته عوامل پودر خشک با عوامل شیمیایی خشک متفاوت هستند و از عوامل شیمیایی خشک نباید به هیچ عنوان برای خاموش کردن این آتش‌ها استفاده کرد
آتش کلاس K
آتش‌سوزی‌های کلاس K که با خاموش‌کننده‌های شیمیایی خاموش می‌شوند و رایج‌ترین آن‌ها آتش‌سوزی‌های ناشی از چربی‌های صنعتی، حیوانی و گیاهی هستند.
روش‌های اطفاء حریق
همان‌طور که گفته شد برای ایجاد آتش به یک مثلث شامل حرارت، سوخت و اکسیژن نیاز است بنابراین زمانی که لازم باشد حریق خاموش شود باید یکی از این موارد را حذف کرد. به‌صورت کلی برای اطفا حریق می‌توان از سه روش متفاوت استفاده کرد که به شرح زیر هستند:
سرد کردن یا از بین بردن حرارت (Cooling)
سرد کردن و از بین بردن عامل حرارت می‌تواند یکی از اصلی‌ترین روش‌های خاموش کردن آتش باشد. البته باید توجه داشت برای سرد کردن آتش باید ابتدا کلاس و نوع آتش مشخص شود چرا که استفاده از موادی مانند آب برای سرد کردن آتش در بعضی مواقع می‌تواند باعث گسترش بیشتر آن شود. مقاله‌ای تحت عنوان تجهیزات اطفاء حریق چیست؟ | قیمت از سایت ماد ایمن پاسارگاد منتشر شده است که می‌تواند اطلاعات کاملی در مورد انواع تجهیزات اطفا حریق به خواننده ارائه کند.
خفه کردن یا از بین بردن اکسیژن (Smothering)
عامل اصلی ایجاد واکنش‌های شیمیایی در تشکیل آتش حضور و وجود اکسیژن است بنابراین با حذف آن می‌توان به راحتی آتش را خاموش کرد. تعداد از آتش‌ها را نمی‌توان با سرد کردن خاموش کرد به همین دلیل باید عامل اکسیژن را حذف کرد. سیستم اطفاء حریق گازی FM200، کپسول‌های CO2، فوم و … از بهترین موادی هستند که می‌توانند در حذف اکسیژن مؤثر باشند
تأثیر در واکنش زنجیره‌ای (Starvation)
در این روش باید از رسیدن سوخت به مرکز آتش جلوگیری کرد و عمل قطع سوخت انجام شود. در حقیقت قطع کردن و حذف عامل سوخت می‌تواند یکی از بهترین روش‌های اطفا حریق گازی و انواع آتش‌های دیگر باشد
- البته در کنار 3 روش اصلی برای خاموش کردن آتش می‌توان از یک روش دیگر تحت عنوان وقفه در فرآیند احتراق از روش‌های اطفا حریق (Interrupting the Combustion Process) نیز استفاده کرد که در آن نیازی به حذف اکسیژن، قطع سوخت‌رسانی و خنک کردن نیست و با پاشیدن مواد مخصوصی همچون مونوآمونیوم فسفات (Monoammonium Phosphate)، بی‌کربنات سدیم (Sodium Bicarbonate)، بی‌کربنات پتاسیم (Potassium Bicarbonate)، کلرید پتاسیم (Potassium Chloride)، مایع‌های تبخیرکننده مانند هالون (Halon) و … بر روی آتش اتم‌هایی آزاد می‌شوند که با آتش ترکیب شده و گازی بی‌اثر تولید می‌کنند و در نهایت مانع از گسترش آتش می‌شوند.
انتخاب بهترین روش اطفا حریق بر اساس کلاس آتش
همان‌طور که گفته شد آتش‌سوزی‌ها می‌توانند با توجه به منابع سوختی آن‌ها انواع مختلفی داشته باشند به همین دلیل باید از روش‌های خاصی برای خاموش کردن آن‌ها استفاده کرد. به‌صورت کلی روش‌های رایج خاموش کردن هرکدام از انواع آتش‌ها به شرح زیر هستند:
- برای خاموش کردن آتش کلاس A (مواد خشک) می‌توان از آب استفاده کرد.
- برای خاموش کردن آتش کلاس B (گازها) می‌توان از کپسول‌های حاوی پودر و گاز است.
- برای خاموش کردن آتش کلاس C می‌توان از روش قطع زنجیره یا قطع کردن سوخت از زنجیره با استفاده از ابزارهایی همچون کپسول‌های گاز CO2 استفاده کرد.
- برای خاموش کردن آتش کلاس D ناشی از فلزات می‌توان از کپسول‌های خاموش کننده مخصوص به خود آن فلز استفاده کرد.
- برای خاموش کردن آتش کلاس K می‌توان از کپسول co2 وکپسول‌های پودر و گاز بهره برد.
جمع‌بندی نهایی
آتش به یک فعل‌وانفعال شيميایی سريع گفته می‌شود که همراه حرارت و شعله خواهد بود و بر اساس نوع سوخت و شرایط آن می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد. برای ایجاد آتش لازم است که 3 عامل اصلی حرارت، سوخت و اکسیژن وجود داشته باشند و آتش‌سوزی‌ها در چند کلاس شامل A، B، C، D و K دسته‌بندی می‌شوند. برای خاموش کردن آتش باید حداقل یکی از عوامل سوخت، حرارت و اکسیژن را حذف کرد و برای این کار می‌توان از سه روش سرد کردن، خفه کردن و قطع سوخت‌رسانی استفاده کرد.